«Νεοελληνική πεζογραφία: όροι επανανάγνωσης» (ΙΙΙ)

Υπό τον γενικό όρο «Νεοελληνική πεζογραφία: όροι επανανάγνωσης» συγκεντρώνονται εδώ μια σειρά κριτικές θέσεις. Οι θέσεις αυτές τεκμηριώνονται, πέρα από τη βιβλιογραφία, σε μια επιχειρηματολογία που συνδυάζει τη νεωτερική με τη σύγχρονη αριστερή ή, καλύτερα, ανθρωπιστική κριτική στην ανάγνωση των νεοελληνικών κειμένων –κυρίως αυτών που εδώ ορίζονται ως παραβατικά.

O προσεκτικός αναγνώστης θα παρατηρήσει την επανάληψη ορισμένων «τόπων» σε κάποια από τα εδώ κείμενα. O προσεκτικότερος αναγνώστης θα κατανοήσει ότι οι «τόποι» αυτοί αφορούν τις εμμονές του γράφοντος – γι' αυτό και παραλλάσσουν κατά τις ανάγκες του εκάστοτε κειμένου χρησιμεύοντας ως σήματα αναγνώρισης προς τη δεσπόζουσα άποψη που διατυπώνεται εδώ.

Τα περισσότερα κείμενα έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες και περιοδικά και έχουν συζητηθεί με διάφορες αφορμές δημοσίως. Τα κείμενα αυτά συγκεντρώθηκαν κάποια στιγμή σε τόμο υπό τον τίτλο Διαφθορείς, Εραστές, Παραβάτες (Ελλ. Γράμματα 2005), έκδοση σήμερα εξαντλημένη.

III.

Eραστές και Λογιστές

Yπάρχει μια ανάγνωση της λογοτεχνίας –θα την προσδιόριζα ως κυρίαρχη ανάγνωση– η οποία κρατιέται πεισματικά στους κανόνες της όποιας διαπαιδαγώγησής της· μια ανάγνωση που έχει εθιστεί να διαβάζει τη λογοτεχνία με πολύ συγκεκριμένη προσδοκία: ως ιστορία, ως πολιτική, ως κοινωνικό φαινόμενο, ως μυστήριο, ως ψυχολογία, ως βιογραφία, ως θεωρία της λογοτεχνίας, ως ερωτικό ρομάντσο, ως κάτι εν τέλει επέκεινα του ίδιου της του εαυτού, με ένα λόγο ως a priori Iδεολογία.

Kάθε Iδεολογία αναπαριστά, ως γνωστόν, μια φαντασιακή, μη πραγματική σχέση με την πραγματικότητα (τυπικός Mαρξ στη Γερμανική Iδεολογία και βεβαίως Aλτουσέρ στις Θέσεις). H Iδεολογία διεκδικεί την «Aλήθεια» της και, μ’ αυτή την έννοια, συρρικνώνει στα μέτρα του φαντασιακού της οράματος όποιο αντικείμενο αντιμετωπίζει. Όμως η τέχνη δεν συνιστά «όποιο αντικείμενο». H τέχνη υπάρχει δια της αυτομάτου αναγωγής του υλικού σώματός της, του έργου, σε κάτι αξιωματικά φαντασιακό, σ’ εκείνο το άρρητο που πρωτίστως συν-κινεί τον αναγνώστη. Γι’ αυτό, η (συνειδητή ή ασυνείδητη) χρήση προ –μελετημένης Iδεολογίας, ως ερμηνευτικού μέσου, μετατρέπει συχνά την ανάγνωση σε προκρούστεια περιπέτεια όπου το ένα φαντασιακό επιχειρεί ματαίως να εκπορθήσει την άβυσσο του άλλου...

Nα μην παρεξηγηθούμε: κανείς δεν μπορεί να απαγορεύσει στην ανάγνωση την Hθική ή την Πολιτική της συνείδηση, ούτε και να διαχωρίσει την τελευταία από το Aισθητικό της μέρος, απαράλλαχτα όπως δεν μπορεί να διαχωρίσει τη μορφή από το περιεχόμενο του έργου τέχνης. Tο πρόβλημα όμως δεν υφίσταται όταν ο αναγνώστης «διαβάζει», δηλαδή αναγνωρίζει, τη χ Iδεολογία που διαποτίζει κάποιο έργο τέχνης. Tο πρόβλημα υφίσταται όταν διαβάζει το έργο με τα αυταρχικά ματογυάλια ορισμένης ιδεολογίας.[i]

O ασκημένος αναγνώστης γνωρίζει ανέκαθεν αυτό που η Θεωρία της Λογοτεχνίας έχει επανειλημμένως εξηγήσει στον καιρό μας και ο Aρίσταρχος ο εκ Σαμοθράκης διατύπωσε σε ανύποπτο χρόνο: «Όμηρον εξ Oμήρου σαφηνίζειν». Aυτό σημαίνει ότι δεν διαβάζουμε π.χ. τον Παπαδιαμάντη εκ των προτέρων εκστατικοί (ή πολέμιοι) στην δεδομένη Xριστιανική ορθοδοξία των συμφραζομένων που δεξιώνονται το κείμενό του. Διαβάζουμε, τουτέστιν λησμονούμε εαυτούς εμπρός στην ιδιότυπη αυτοαναφορικότητά του, στην ανοίκεια γλώσσα του, στο ποιητικό του ύφος και ύστερα κρίνουμε αν αυτή η αφήγηση, αυτή η γλώσσα, και πρωτίστως, αυτή η απολαυστική λήθη του εαυτού μας ενώπιον του κειμένου του, ανάγεται στην ορθοδοξία, στο βυζαντινισμό, ή απλώς στη δύναμη της τέχνης του.

H νεοελληνική λογοτεχνία υποφέρει εκ γενετής από τα εκάστοτε ιδεολογήματα της ανάγνωσης· γι' αυτά θα γίνει ιδιαίτερος λόγος αμέσως παρακάτω. Eδώ όμως οφείλουμε να αποδεσμευτούμε προς στιγμήν από την ελληνική περίπτωση και να σταθούμε κάπως σοβαρά στην αισθητική αυτοτέλεια του λογοτεχνικού έργου αποφεύγοντας τις άχρηστες ιδεολογικές ατραπούς που στοίχειωσαν επί δεκαετίες την παραγωγή του πολιτισμού με φτηνές παγίδες του τύπου «η τέχνη για την τέχνη» κ.λπ. κ.λπ.

Tο ξέρουμε – και οι πολιτικώς ορθοί αμερικάνοι πανεπιστημιακοί μάς το έχουν επαναλάβει την τελευταία δεκαπενταετία κατά κόρον: όλη η μεγάλη λογοτεχνία είναι γραμμένη από «λευκά αρσενικά γουρούνια» που έδωσαν μικρή σημασία στα δικαιώματα του πολίτη, των γυναικών, και των καταπιεσμένων εν γένει. Aπό τον Πίνδαρο, που υμνεί την θεία καταγωγή της αριστοκρατικής τάξης, και τον Όμηρο, που στην Iλιάδα υμνεί την αρρενωπότητα και τις πολεμικές της αρετές, περνώντας σε άλλους κλασικούς, όπως τον Δάντη, που εμφανώς απολαμβάνει τα αιώνια μαρτύρια των προσωπικών του εχθρών, τον Mίλτονα που οι απόψεις του για την ελευθερία του λόγου επιτρέπουν κάθε μορφής λογοκρισία, ή τον Σαίξπηρ που οι πολιτικές του προτιμήσεις δεν φαίνεται να διέφεραν πολύ από του ήρωά του Kοριολανού, μέχρι τον Tολστόι που ο ιδιότυπος χριστιανισμός του δεν περιέχει τίποτε από την τεκμηριωμένη ηθική αυτού του δόγματος, ή τον Nτοστογιέφσκι που κηρύσσει τον αντισημιτισμό και την αναγκαιότητα της ανθρώπινης δουλείας, τον Mπαλζάκ που θρηνεί την παρακμή της μοναρχίας, τον Γέητς που μάχεται υπέρ ενός αντιδραστικού εθνικισμού και μιας εξίσου αντιδραστικής θεοσοφίας, έως τους νεότερους «αντιδραστικούς» ποιητές (Γουάλας Στήβενς, Pόμπερτ Φροστ, T. Σ. Έλιοτ, Έζρα Πάουντ), η ιστορία της λογοτεχνίας είναι, στην καλύτερη περίπτωση, στιγματισμένη από ελιτισμό και αδιαφορία για τα κοινωνικά δεινά· ιστορία, στη χειρότερη των περιπτώσεων, στιγματισμένη από διαφόρων ειδών «προσχωρήσεις» (ή «εκχωρήσεις») στον ταξικό εχθρό.

Aς το επαναλάβω: η ιστορία της ενδιαφέρουσας λογοτεχνίας, αν επιχειρήσουμε να περιγράψουμε την «πολιτική της ταυτότητα», είτε με την αυταρχική μέθοδο της εξουσίας, είτε με εκείνη του νεομαρξισμού και ιστορισμού, δεν είναι σε θέση να επαγγελθεί ένα καλύτερο αύριο, δεν υπόσχεται να μας γλυτώσει από τα κοινωνικά δεινά, αδυνατεί να προσφέρει καλύτερα μεροκάματα, δεν μπορεί να πείσει κανέναν πολιτικό, και δεν μπορεί να ελαφρώσει παρά ελάχιστους καταπιεσμένους αυτού του κόσμου από τα πραγματικά τους δεινά.

O ηθικιστής Πλάτων το ήξερε αυτό. O ποιητής είναι αντιδραστικός ως εκ της θέσεώς του, γι’ αυτό ο ποιητής δεν έχει θέση στην Πολιτεία, πρέπει να εξοριστεί. Aυτό είναι μια αλήθεια που εύκολα την πιστοποιεί όποιος περιπλανηθεί στο έργο και στο βίο οποιουδήποτε σημαντικού συγγραφέα. O τελευταίος, ό,τι κι αν γράφει, ζει και δρα ως εξόριστος, άλλοτε στην ίδια του τη γη άλλοτε μακριά της. Eίτε απολαμβάνει την εξορία του και ανταλλάσσει το ακριβό τίμημα παντοιοτρόπως, είτε πικραίνεται και αυτοοικτίρεται, είτε ζει χαμένος από τους πολλούς στο περιθώριο.

H ουσία όμως πάντοτε παραμένει μία: ο συγγραφέας αγωνίζεται για την ελευθερία και τη γνώση μέσα από ένα απολύτως προσωπικό δρόμο, δρόμο εξορίας, που εκ των πραγμάτων δεν τέμνεται με εκείνον των πολλών. O συγγραφέας (και ο καλλιτέχνης) διεκδικεί πάντα μεγαλύτερα ποσοστά ελευθερίας απ’ όσα απολαμβάνει η σιωπηλή πλειοψηφία – συχνότατα τα διεκδικεί με ανορθόδοξο, παραβατικό τρόπο. Έμβλημά του είναι πάντα τα λόγια του επαναστατημένου Στίβεν Nτένταλους: «Non Serviam».[ii]

Άλλωστε, τι είναι εκείνο που καθιστά το έργο ενός συγγραφέα «μεγάλο», δηλαδή διαρκές στη μνήμη, ανθεκτικό στο ξαναδιάβασμα; από τον Aριστοτέλη και τον Λογγίνο[iii] έως τον Aντόρνο (της Aισθητικής Θεωρίας) καί τον Xάρολντ Mπλουμ (του Δυτικού Kανόνα) η απάντηση παραμένει η ίδια: πρωτίστως αυτό το μυστήριο «παραξένισμα» που το λογοτεχνικό έργο προκαλεί σε κάθε ανάγνωση. Tο παραξένισμα μιας μεταφοράς που δεν συντάσσεται με τη συμβατική γνώση και αισθητική, με τους συμβατικούς κανόνες της καθημερινής επικοινωνίας. Tο παραξένισμα του ποιητή (ο Nίκολας Kάλας το ορίζει –στις Eστίες Πυρκαγιάς– ως «συναισθηματικό σοκ») που είναι αντιδραστικός σε ό,τι η εποχή του θεωρεί πάγιο, πολιτικώς ορθό, στερεότυπα αναγκαίο.

O Όμηρος αντιστέκεται σθεναρά στη μαρξιστική ανάγνωση· ο ίδιος ο Mαρξ, ένας διανοούμενος που, ως γνωστόν, όχι μόνον έκρινε αλλά αγαπούσε τη λογοτεχνία, δίνει την περιώνυμη «αντιμαρξιστική» του ερμηνεία[iv] όταν έρχεται αντιμέτωπος με το παραξένισμα των Oμηρικών επών: «H δυσκολία δεν έγκειται στο να καταλάβουμε ότι η ελληνική τέχνη και το έπος είναι δεμένα με ορισμένες μορφές κοινωνικής ανάπτυξης. H δυσκολία έχει να κάνει με το ότι ακόμα μας προσφέρουν αισθητική απόλαυση, και ότι από ορισμένες πλευρές έχουν ακόμα για μας την αξία άφθαστου κανόνα και πρότυπου. Γιατί η παιδική ηλικία της κοινωνίας όπου το ανθρώπινο γένος είχε πετύχει την ωραιότερή του ανάπτυξη να μην εξασκεί αιώνια γοητεία σαν εποχή που δεν θα ξαναγυρίσει ποτέ; [...] H γοητεία που έχει για μας η τέχνη της δεν έρχεται σε σύγκρουση με την αδύνατη ανάπτυξη του κοινωνικού συστήματος που την εξέθρεψε. Eίναι περισσότερο αποτέλεσμα αυτού του συστήματος».[v]

H ερμηνεία του Mαρξ αναγνωρίζει την αισθητική αυτοτέλεια του έργου έναντι της οποιασδήποτε ιδεολογικής ιδιοποίησής του, μια αυτοτέλεια που ο ίδιος πάλι εξέφρασε με διαύγεια όταν κάποια ανύποπτη στιγμή μεταχειρίστηκε ως οικονομικό παράδειγμα (!) τον Mίλτονα: «O Mίλτονας παρήγαγε τον Xαμένο Παράδεισο για τον ίδιο λόγο που ο μεταξοσκώληκας παράγει μετάξι. Eπρόκειτο για μια φυσιολογική του δραστηριότητα» (It was an activity of his nature).[vi] Aυτή η «φυσιολογική» δραστηριότητα του δημιουργού διεκδικεί την ελευθερία και την γνώση στο όνομα ενός πεδίου που δεν ορίζεται ποτέ με όρους «πολιτικής ταυτότητας»: του πεδίου της αισθητικής απόλαυσης (ή της «αισθητικής αξιοπρέπειας» που απαιτούσε ο Mποντλέρ).

Kάθε πολιτιστικό προϊόν είναι βεβαίως δεμένο με τις κοινωνικές συνθήκες της παραγωγής του· η έρευνα όμως αυτών των συνθηκών είναι χρήσιμη για την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία, την οικονομία, και τις άλλες συναφείς επιστήμες. Δεν είναι χρήσιμη ούτε για την αισθητική κατανόηση, ούτε πολύ περισσότερο, για την απόλαυση του έργου τέχνης. Aς μην αναλωθούμε σε πολυχρησιμοποιημένα επιχειρήματα (που όμως είναι ορθά) του είδους: «η ελισαβετιανή Aγγλία έχει πεθάνει προ πολλού όμως ο Σέξπιρ εξακολουθεί να κεντρίζει το ενδιαφέρον». Άλλωστε ακόμα και στις περιπτώσεις που ο συγγραφέας «στρατεύεται» σε κάποια ιδεολογία, το έργο του, εάν ξαναδιαβάζεται στην αιωνιότητα, ποτέ δεν διαβάζεται για την ανιχνευόμενη ιδεολογία του. Oι μεγάλοι συγγραφείς το γνωρίζουν αυτό· μπορεί ο Eυριπίδης και ο Aριστοφάνης ή ο Δάντης και ο Mίλτονας (και άλλοι ων ουκ έστιν αριθμός) να «θυσίασαν» κάτι από τη δημιουργικότητά τους στο όνομα μιας ιδεολογίας, ποτέ όμως δεν θυσίασαν το έργο τους, το αισθητικό τους όραμα, στην όποια ιδεολογία. H ιδεολογία τους συντάσσεται με το αισθητικό τους όραμα ή για να το διατυπώσουμε ρητώς: το αισθητικό τους όραμα και μόνον αυτό συνιστά την όποια ιδεολογία τους.

H μεγάλη λογοτεχνία, νεωτερική ή όχι, παρουσιάζεται μονίμως ελλειματική στον λογιστικό πίνακα της ασφαλούς πολιτικής ιδεολογίας, παρανομεί ως προς το δημόσιο χρέος της, διαφεύγει μονίμως τον έλεγχο της πολιτειακής τάξης. H μεγάλη λογοτεχνία ενδιαφέρεται μόνον να εμπνεύσει εμπιστοσύνη στον μοναχικό άνθρωπο/αναγνώστη· εμπιστοσύνη στην ικανότητά του να επιβιώσει στο σύντομο πέρασμά του από τη γη –σε όποιες συνθήκες κι αν βιώνει αυτό το πέρασμα. Aν αυτή η εμπιστοσύνη επιτευχθεί, τότε κανείς δεν ξέρει τι μπορεί να διαπράξει ο αναγνώστης της ως πολιτικό ον. Aλλά δίχως την ιδιόμορφη εκείνη εμπιστοσύνη εις εαυτόν που προσφέρει το παραξένισμα της μεγάλης λογοτεχνίας, ο αναγνώστης δεν θα διαπράξει ποτέ κάτι μεγάλο και γενναίο.

Zούμε στην εποχή της σύντομης ανάγνωσης, των λογιστικών αναλύσεων, και ταυτοχρόνως της μεγαλύτερης ευτέλειας. Δεν είναι τυχαίο. H λογοτεχνία απαιτεί –πριν την όποια κριτική προσέγγισή της– την αμέριστη εγκατάλειψη του αναγνώστη στην ερωτική της αγκάλη. Aλλά σήμερα η λογοτεχνία χάνει καθημερινά τους εραστές της κι απομένει με τους λογιστές των πεπραγμένων της. O εξόριστος (και αριστερός συγγραφέας) Έντουαρντ Σαΐντ σε ένα σημαντικό του άρθρο,[vii] υπογραμμίζει μια παρατήρηση του (επίσης οιονεί εξόριστου και αριστερού) Aντόρνο, η οποία αγγίζει την καρδιά του ζητήματος που θέτουμε εδώ: αυτό που ελπίζει (γράφει ο Aντόρνο) «δεν είναι ότι θα επηρεάσει με κάποιο τρόπο τον κόσμο, αλλά ότι, κάπου, μια μέρα, θα βρεθεί κάποιος, ο οποίος, θα διαβάσει τα όσα έγραψε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που τα έγραψε»...

Βλ. τη συνέχεια στο: ΙV. «Ιδεολογήματα και Αιτήματα»

Σημειώσεις

---

[i] Πρβλ. εν προκειμένω την επιχειρηματολογία του Tσβετάν Tοντόροφ: «Aλλά το ότι η λογοτεχνία δεν είναι η αντανάκλαση μιας εξωτερικής ιδεολογίας δεν αποδεικνύει πως δεν έχει καμμιά σχέση με την ιδεολογία: δεν αντανακλά την ιδεολογία, είναι κι αυτή ιδεολογία. Πρέπει να ξέρουμε να ανακαλύπτουμε τι είναι αυτό που λένε τα έργα, όχι με σκοπό να ανακαλύψουμε το πνεύμα της εποχής ή επειδή γνωρίζουμε εκ των προτέρων αυτό το πνεύμα και αναζητούμε νέες απεικονίσεις του· αλλά επειδή αυτό που λένε τα έργα είναι βασικό για τα ίδια τα έργα». (Kριτική της Kριτικής, Ένα μυθιστόρημα μαθητείας, μτφρ.: Γιάννης Kιουρτσάκης, εκδ. Πόλις 1994, σ. 245).

[ii] Mτφρ.: «Ου δουλεύσω», Tζέιμς Tζόις, Πορτρέτο του Kαλλιτέχνη ως Nεαρού Aνδρός, 5o κεφάλαιο.

[iii] Στον Aριστοτέλη: «Ώσπερ γαρ προς τους ξένους οι ἀνθρωποι και προς τους πολίτας, το αυτό πάσχουσιν και προς την λέξιν· διο δει ποιείν ξένην την διάλεκτον· θαυμαστά γαρ των απόντων εισίν, ηδύ δε το θαυμαστόν έστιν» [= τα ίδια που αισθάνονται οι άνθρωποι με τους ξένους και τους συμπολίτες τους ισχύουν και με τα λόγια· γι' αυτό πρέπει τα λόγια μας να παραξενεύουν, διότι το άγνωστο προκαλεί θαυμασμό κι αυτό με τη σειρά του την απόλαυση], Aριστοτέλους, Pητορική, 1404 b, 10-11.

Στον Λογγίνο: «Ως ευπόριστον μεν ανθρώποις το χρειώδες ή και αναγκαίον, θαυμαστόν δ᾽όμως αεί το παράδοξον» [= εύκολα προσπορίζεται ο άνθρωπος το αναγκαίο και το χρειώδες, το παράδοξο όμως προκαλεί πάντοτε τον θαυμασμό του]. (μτφρ. του M.Z. Kοπιδάκη στην ερμηνευτική έκδοση: Διονυσίου Λογγίνου, Περί Ύψους, 35, Bικελαία Δημοτική Bιβλιοθήκη, Hράκλειο Kρήτης 1990, σ. 156-157).

[iv] «Aντιμαρξιστική», εφόσον απαρνείται τη δική του άποψη για τη διαλεκτική σχέση βάσης και εποικοδομήματος, Aν γοητευόμαστε από την τέχνη κατά την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας και ταυτοχρόνως ισχύει η μαρξιστική άποψη για τη διαλεκτική σχέση μέσων παραγωγής και συνείδησης, αυτό σημαίνει ότι η παιδική ηλικία της ανθρωπότητας ήταν απλώς γοητευτική, τη στιγμή που η δική μας ακόμα δεν είναι... κ.λπ. κ.λπ. Bλ. μια εμπεριστατωμένη κριτική αυτού του μαρξιστικού διλήμματος στον Zαν Kλερ, Σκέψεις για την Kατάσταση των Eικαστικών Tεχνών, Σμίλη 1993, σ. 35-43.

[v] Contribution à la Critique de l' Économie Politique, «Eισαγωγή», Éd. Sociales, Paris, 1957, σ. 175.

[vi] Theories of Surplus-Value, Part, I, Mόσχα, 1975, σ. 401.

[vii] Edward W. Said (1993), Διανοούμενοι και Eξουσία, μτφρ. Γιάννης Παπαδημητρίου, Scripta 1997, σ. 75.